HLA (Doku Grubu) insandan insana kan hücreleri, doku ve organ nakillerinde mutlak başarı için gerekli olan bir özellikler grubudur. Bu özellik, transplant söz konusu olduğunda, kan grubundan daha fazla önem taşır. Kemik iliği nakli tedavisinin en başarılı sonucu verebilmesi için HLA uyumu gösteren kardeşlere gereksinim vardır. Daha düşük bir olasılıkla yakın akrabalar içerisinde HLA uyumu gösteren bireyler (kuzen, vb.) bulunabilir. Hastalar her zaman bu kadar şanslı olmayabilir. HLA uyumu gösteren akrabaların bulunmamaması durumunda çok daha zor olmakla birlikte akraba olmayan bireyler arasından HLA uyan kişiler araştırılabilir.

            HLA özellikleri, sayısı 1000’leri aşan farklılıklardan oluştuğu için, bir verici taraması en az yüzbinler hatta milyonlarca kişi arasından yapılmalıdır. HLA tiplendirmesinin zor, pahalı olması ve özel alınmış kan ve doku örneklerinde yapılması gerektiğinden, dünya üzerinde bu konuda çalışan merkezler, işbirliği içinde ellerindeki verileri birbirleri ile paylaşmaktadır. TRAN - Ankara Üniversitesi Akraba Dışı Doku ve Kordon Kanı Bankası da merkezi Leiden'da bulunan “Dünya Kemik İliği Gönüllü Vericileri  Kayıt Merkezinin (BMDW)” bir üyesidir ve kapasitesi 6000 civarındadır. Bugüne kadar, 15 milyon gönüllü verici bu sisteme kaydolmuştur. Ancak, Türkiye’den kaydolan verici sayısı yaklaşık 20.000 olup, bu sayı hem yetersizdir; hem de bu vericilerin bir çoğuna birçok nedenlerle ulaşmak mümkün olmamaktadır.

Kök Hücre Bağışçısına Gereksinim:

Vericisi bulunamayan hastaya yardımcı olmak amacıyla, çok sayıda HLA’sı bilinen ve kemik iliği/ periferik kök hücre vericisi olmayı kabul eden gönüllüye  gereksinim vardır. Gönüllü olmak için; 18-55 yaşlarında ve bilgilendirilmiş onam vermiş olan sağlıklı birey olma koşulu aranmaktadır. Eğer siz de ileride bir hasta için doku tipiniz uyumlu bulunduğu takdirde; kemik iliği veya kandan aşılama sonrası elde edilen kök hücre bağışı yapmayı kabul ediyorsanız, kan örneği vermenizi takiben, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Doku Tiplendirme Laboratuarında gerçekleştirilecek HLA tiplendirmesi sonrasında elde edilecek veriler, TRAN-Ankara Üniversitesi Akraba Dışı Doku ve Kordon Kanı Bankası kayıtlarına eklenecektir

Verici olmak bir sağlık sorunu yaratır mı konusu sıklıkla akla gelen bir sorudur. Kemik iliği veya periferik kök hücre nakli, yaklaşık 50 yıldır dünyada yaygın olarak kullanılan bir tedavi yöntemidir. Sadece ABD’de yılda ortalama 20.000, ülkemizde ise ortalama 800 adet kök hücre nakli yapılmaktadır. Bugüne dek, kendisinden başkasına kök hücre bağışlamış olan birey sayısı 100.000’i geçmiş olup; yapılan analizlerde kemik iliği ve kan bağışlamasına bağlı olarak oluşan ciddi bir sağlık sorunu bildirilmemiştir.

Nasıl Gönüllü kök Hücre Bağışçısı Olunur?

Kök hücre bağışını kabul ettiğiniz takdirde, göndereceğiniz toplam 2 tüpte 10 mL kan örneği ve dolduracağınız form ile verdiğiniz bilgiler, sadece TRAN tarafından ulaşılabilecek bir veri sistemine kaydedilecek, daha sonra yine Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Doku Tiplendirme Laboratuarında yapılacak ilk aşama doku tiplendirme testlerini takiben sonuçlarınız, TRAN’ın veri tabanına aktarılacaktır.

Bu aşamadan sonra, TRAN taradından kabul edilen tüm yurt içi ve yurtdışı hasta başvurularında, sizin verileriniz de değerlendirmeye alınacaktır. Eğer yapılan ilk değerlendirmede istenen düzeyde bir uyum gösterdiğiniz saptanacak olursa, daha ileri aşama doku tiplendirmesine geçilecektir.  Bu aşamada elimizdeki kan örneğiniz yeterli olmadığı takdirde sizden yeni bir kan örneği istenilmesi gerekebilir. Yapılan ileri düzeyde tiplendirme sonuçları olumlu çıktığı takdirde; hastayı tedavi eden merkez tarafından hasta için kök hücre nakline halen gereksinim duyulduğu ve sizi uygun bir verici olarak gördüklerini bildirmeleri durumunda, TRAN tarafından size ulaşılarak, kök hücre bağışı isteminiz konusunda onayınız teyid edilecektir.

Onay vermeniz durumunda nakil merkezi ve sizin açınızdan uygun olan bir tarihte kök hücre toplayabilmek için, öncelikli olarak Ankara Üniversitesi Hematoloji Bilim Dalı’nda veya işbirliği içinde olunan başka bir merkezde sağlık kontrolleriniz gerçekleştirilecektir. Sağlık durumunuzun kök hücre bağışına engel teşkil etmediği tespit edilirse, hücre toplama aşamasına geçilecektir. Bu aşamada, ilk olarak sizin hangi şekilde kök hücre bağışı yapmak istediğiniz sorulacaktır. Tercihinizin nakil merkezinin seçimiyle uyumlu olabilmesi için gerekirse  iletişim sağlanacak, bu konudaki kararınıza saygı gösterilecektir .

Kök Hücre Bağışı Ne Zaman Gerçekleşir?

İstatistiklere göre; bugün gönüllü verici olarak kayıt yaptıran bir kişinin kök hücre bağışı yapma ihtimali önümüzdeki on yıl içinde %5’dir. Eğer hasta ile verici adayları arasında ilk basamak doku testlerine bakılarak uyum olasılığı tespit edilirse, daha ileri aşama testler için sizden yeni bir kan örneği istenebilir. Kabul ettiğiniz takdirde, yenilenen doku tiplendirme testleri en yüksek düzeyde uyumu doğruluyorsa, TRAN bu sonuçları ve diğer özellikleri (yaş, cinsiyet, gebelik sayısı, kan grubu, vb. ) nakil merkezine iletir. Son durum nakil merkezince de uygun bulunursa, verici adayının onayı tekrar doğrulandıktan  sonra kök hücre toplama aşaması planlanmaya başlanır.

Kök Hücre Bağışı Nasıl Yapılır:

Kök hücre bağışı iki yöntemle  yapılabilmektedir:

1-      Periferik Kök Hücre Toplama Yöntemi:

En sık şekilde tercih edilen bu yöntemle; 5 gün süreyle günde 2 kez koldan yapılan bir aşı (G-CSF = Granülosit Koloni Uyarıcı Faktör) ile kemik iliğinde yerleşik durumda bulunan kök hücrelerin vücutta dolaşan kana geçmeleri sağlanır. Ortalama 5 gün süreyle yapılan bu aşının net uygulama süresi, aşılamanın 4. günü sabahında gerçekleştirilecek kan tetkikleri sonrası tespit edilen kök hücre düzeyine bakılarak belirlenir. Bu yöntemde işleme başlamadan önce kol damarlarınız için uygunluk değerlendirilmesi yapılır. Damar yapınız uygun bulunursa, kök hücre toplama aşamasında kol damarlarınıza iğne ile girilir ve bir aferez cihazına yaklaşık 4 saat süreyle bağlanırsınız. Damar yapınızın uygun bulunmaması durumunda ise boyun damarınıza lokal anestezi altında bir kateter takılır. Kateter sıklıkla 4 saat süreyle takılı kalırken, bazı durumlarda ikinci gün tekrar kök hücre toplanması gerekmesi halinde 24 saat süreyle takılı kalabilir. Kateter takılma gereksinimi kadın vericilerde %25 iken, erkek vericilerde %5 oranındadır. Damar yolu açıldıktan sonra vücudunuzdaki kan aferez cihazı içinde dolaşırken, toplanan kök hücreler bir torbaya aktarılacak, kalan kan ve hücreler vücudunuza geri verilecektir. İşlem süresinde önemli bir rahatsızlığınızın olması beklenmez. Nadiren geçici olarak dudaklarda ve parmaklarda uyuşma hissi oluşabilir. Damar giriş yerinde bir enfeksiyon oluşmaması için gerekli önlemler alınır. Çok nadiren bağış sonrası günlerde bir sağlık sorunu meydana gelirse, TRAN’ın birlikte çalıştığı Aferez Ünitesi ve Nakil Merkezi size gerekli tedaviyi uygulayacaktır. Toplanan hücrelerin miktarı verici ve alıcının özelliklerine göre hesaplanır ve toplama süresince alınan örneklerde yapılan kök hücre sayımları yeterli miktara ulaştığında işlem sonlandırılır. Bu uygulama süresince genellikle hastanede gecelemeyi gerektiren bir yatış ve anestesi söz konusu değildir.  Bu uygulamada, verici kök hücre toplama günü dışında normal yaşantısının gereklerini yerine getirebilir, iş gücü kaybı beklenmez.

2-      Kemik İliği Bağışı Yöntemi

Uygulanan en eski yöntem olmasına rağmen, günümüzdeki uygulanma sıklığı giderek azalmaktadır. Bu seçeneği tercih eden vericinin, bağıştan yaklaşık 1 hafta önce toplanan 1 ünite kanı daha sonra kendisine geri verilmek üzere Kan Bankası’nda saklamaya alınır. Daha sonra gerekli sağlık kontrolleri, genel veya lokal anestezi alıp alamayacağına ilişkin tetkikler yapılıp, hastane yatışı gerçekleştirilir.

Ameliyathanede yüzüstü yatar konumda kalça kemiği bölgesinden (vücudun kök hücreden en zengin kemiklerinden biri olması neden iyle bu kemik seçilmektedir) özel iğneler yardımıyla her defasında 2-4 ml olmak üzere toplam 1 lt kemik iliği alınıp, filtrelerden geçirilerek steril ve bu amaca uygun bir torbaya aktarılır.

Yaklaşık 1 lt kan içeren kemik iliğinin vücutta bir kayba yol açmaması için daha önce vericinin kendisinden alınıp Kan Bankasında saklanan kanı kendisine tekrar verilir. Vericinin anestezi aldığı süre yaklaşık 1 saattir.

Her iki bağış durumunda da gönüllü vericilerin bağıştan 1 hafta, 1 ay ve 1 yıl sonra sağlık kontrolleri yapılır. Gönüllü ve hastaların birbirlerine adres ve telefon belirtmeden 1 yıl süreyle mektup yazmalarına izin verilir. Daha sonraki dönemlerde birbirleri ile karşılaşmaları ve tanışmaları onaylanır ve  desteklenir. Kemik iliği veya aşı sonrası kandan kök hücre toplaması yapıldıktan sonra  hastaya  verilen hücreler nadiren de olsa çeşitli nedenlerle alıcının vücudunda yerleşip üretime geçemeyebilir. Böyle bir nedenle ilgili merkezin istemi doğrultusunda sizden ikinci kez kök hücre bağışlamanız istenebilir. Böyle bir ilave bağışa gereksinim oluşması olasılığı  %3 oranındadır.

Bağışa Bağlı Oluşabilecek Yan Etkiler:

• Kemik iliği toplama işleminde dikiş gerektiren bir kesi oluşmaz. Verici,  genellikle ertesi gün  kan tetkikleri yapıldıktan sonra taburcu edlir. Ancak, kalça bölgesinde 1-2 gün sürebilen bir ağrı meydana gelebilir. Anesteziye bağlı olarak geçici boğaz ve baş ağrısı  gözlenebilir. %1,34 olasılıkla görülebilecek bu etkiler,  bir hafta içinde etkisini kaybeder.

• Aşı uygulaması sonrasında kök hücre toplanmasının ardından; geçici halsizlik hissi, ateş, geçici grip benzeri belirtiler, genel vücut ağrıları ve dalak bölgesinde dolgunluk hissi  oluşabilir. %0,6 olasılıkla görülebilecek bu etkiler,  genellikle 3 hafta içinde ortadan kalkar.

Her iki bağış durumunda da gönüllü vericilerin bağıştan 1 hafta, 1 ay ve 1 yıl sonra sağlık kontrolleri yapılır. Bu süreçte bir hastaya yaşam vaad ederken, sağlıklı bir vericinin sağlığını tehlikeye sokmamak öncelikli hedefimizdir.

            Ancak tüm bu sıkıntılar ve emeklerin karşılığında, sağlığına kavuşmak için umutla bekleyen bir hastaya bir insanın verebileceği en büyük “hediye” olan yaşamı bağışlayabilirsiniz. Eğer gönüllü  verici olmayı kabul ederseniz sizinle ilgili verilere Doku Bilgi Bankamız sorumlusu ve çalışanları dışında kimse ulaşamaz. Bu veriler, sizin onayınız olmadan başka şahıslara verilemez. Eğer taramalarda, doku tipinizin başka hastalara uyum gösterdiği saptanırsa, bu durum sizin onayınız olmadan ilgili hastaya bildirilmez. Eğer kök hücre bağışında bulunursanız, her iki taraf da istediği takdirde, naklin üstünden 1 yıl geçmesinin ardından alıcı ve vericinin tanışması sağlanabilir.